PAWEŁ JAN NOWACKI (1905-1979)

Urodzony dnia 25.06.1905 roku w Berlinie (Niemcy) jako syn urzędnika pocztowego Jana Nowackiego i matki Katarzyny z d. Misiek pochodzenia polskiego i narodowości polskiej.
W latach 1911-1915 uczęszczał do Szkoły Powszechnej nr 257 w Berlinie, a następnie — do IV Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego im. Jahna w Berlinie (1915-1919). W marcu 1919 r. przekradł się przez granicę do Poznania i zapisał do Państwowego Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego w Poznaniu (1919-1924) gdzie otrzymał maturę.

Ze wzgledów politycznych, odmówiono przyjęcia go na na Politechnikę Gdańską, wobec czego — w listopadzie 1924 r. — zdał egzamin konkursowy na Oddział Elektrotechniczny Wydziału Mechanicznego Politechniki Lwowskiej i po 5 latach uzyskał dyplom inżyniera elektryka, z wynikiem celującym (1929). Już na pierwszym roku studiów wydał I swoją monografię pt. "Przerywacze elektryczne" (Wyd. B. Kotula, Cieszyn).

W roku 1925 wygrał konkurs Polskiej Agencji Reklamy "PAR" w Warszawie na projekt oświetlenia przystanków tramwajowych w Warszawie i Krakowie. Jeszcze za czasów studiów (1 X 1928) został asystentem prof. dr inż. Kazimierza Idaszewskiego w Katedrze Miernictwa Elektrycznego Politechniki Lwowskiej, a po zdaniu egzaminu dyplomowego — starszym asystentem.

Równolegle zaczął pracę w P. Z. Siemens we Lwowie jako inżynier i zbudował elektrownię (Brody), 2 linie WN (15 i 30 kV) oraz rozdzielnię elektrowni w Stanisławowie. Jako doradca techniczny Towarzystwa Lekarzy Polskich (TLP) we Lwowie (1930-1936) zaproponował i doprowadził do zelektryfikowania uzdrowiska Zdrój Morszyn, należącego do TLP.

W roku akademickim 1930/31 uzyskał urlop bezpłatny i wyjechał do centrali Siemens-Schuckert Werke (SSW) w Berlinie. Nauczył się budowy maszyn elektrycznych w Dynamowerk i prostowników rtęciowych ze sterowaniem siatkowym w Schaltwerk w Berlinie. Oprócz tego jako nadinżynier i kierownik budów w Niemczech, budował linie wysokiego napięcia (110 kV i 220 kV) i elektrownię pompową Bringhausen. Pomimo kuszących propozycji pozostania w Niemczech, wrócił do Polski i objął stanowisko adiunkta w Katedrze Maszyn Elektrycznych Politechniki Lwowskiej. W roku 1936 obronił pracę doktorską p.t. "Nowy sposób obliczania linii dalekosiężnych metodą wykresów kołowych". Otrzymał dyplom doktora nauk technicznych z zakresu elektrotechniki z odznaczeniem. Był to drugi dyplom doktorski z elektrotechniki wydany przez Politechnikę Lwowską (pierwszy uzyskał Stanisław Fryze).

W roku 1935 przebywał w Anglii (English-Electric w Stafford, Metropolitain Vickers Co w Manchester, British Thomson-Huston Co w Rugby, Cable Factory w Liverpool) jako ekspert, odbierający sprzęt (lokomotywy elektryczne i prostowniki rtęciowe) na polecenie Ministerstwa Komunikacji w porozumieniu z Głównym Projektantem Warszawskiego Węzła Kolejowego — prof. Romanem Podoskim. Pobyt w Anglii w 1935 r. był dla niego później w czasie II wojny światowej bardzo pożyteczny gdyż członkowie IEE i kierownicy przemysłu elektrotechnicznego mogli go zidentyfikować i wydać o nim odpowiednią opinię.

W roku 1936 przeniósł się na Górny Śląsk, gdzie pracował jako inżynier w Polskich Zakładach Siemens w Katowicach. Na Górnym Śląsku w latach 1936-1939 zelektryfikował szereg obiektów przemysłowych, m.in. uruchomił pierwsze urządzenie wyciągowe "SKIP" w kopalni Skarboferm w Chorzowie. W roku 1938 został dyrektorem technicznym Fabryki Kabli i Drutu (FKD) w Będzinie, gdzie kierował nastepującymi obiektami: · prasą hydrauliczną, · odlewnią metali nieżelaznych (Cu, mosiądz, miedź kadmowa dla trakcji elektrycznej), · walcownią, · ciągarkami, · ocynowaniem i · produkcją drutów nawojowych dla Wojsk Łączności. Wprowadził produkcję miedzi kadmowej na przewody jezdne, które FKD dostarczała dla PKP i był pełnomocnikiem wojskowym Fabryki (podlegał dowódcy Wojsk Łączności). Dnia 3 IX 1939 Fabryka została zbombardowana.

Po nadejściu Niemców odmówił współpracy z okupantem i zbiegł do Krakowa, gdzie pod fałszywym nazwiskiem (Kaczmarek) zorganizował grupę ośmiu ludzi i opracował plan ucieczki na Węgry. W styczniu 1940 r. wyruszyli z Tarnowa i przez Nowy Sącz, Szczawnicę, Kieżmark, Poprad, Vondrisek, Nową Wieś Spiską i Betlar dotarli do Roznoj na Wgrzech dopiero po dwóch tygodniach. Węgrzy aresztowali grupę za nielegalne przekroczenie granicy i po kilkudniowym pobycie w więzieniu w Miskolc, przewieźli uciekinierów do Obozu Sostofürdö koło Nireghazy. Po przebyciu ciężkiego zapalenia płuc pojechał do Budapesztu, ujawnił się w Konsulacie Polski oraz Ambasadzie Francji i jako ochotnik do Wojska Polskiego na Zachodzie pojechał do Francji przez Węgry, Jugosławię i Włochy.

Otrzymał stopień podporucznika czasu wojny (1 III 1940) i ze względu na słaby stan zdrowia został oddany jako pełnomocnik wojskowy do produkcji wojennej w "Compagnie Française des Metaux". Rozpoczął pracę w Fabryce Givet w Ardenach (1 IV 1940). Fabryka została zbombardowana (10 V 1940), przed nadejściem Niemców, PJ. Nowacki zniszczył elektrownię, surowce zatopił w Mozie i po wysadzeniu mostu przez saperów (12 V 1940) opuścił Givet udając się do Paryża, gdzie następnego dnia został skierowany do Fabryki w St. Denis. Stąd po miesiącu, na kilka godzin przed wkroczeniem Niemców do Paryża, wyjechał do Fabryki w Castellsarrasin (dept. Tarn-etGaronne). Po kapitulacji Petaina (17 VI 1940) i po apelu gen. de Gaulla (18 VI 1940), kupił rower i pojechał przez Tarbes, Lourdes, Peau i Bayonne do Saint-Jean de Lur, gdzie ranny w prawą rękę od bomby zaokrętował się (23 VI 1940) z wojskami angielskimi i cywilami na ostatni statek "M.S. Sobieski" płynący już pod flagą angielską i po 2 dniach wylądował w Plymouth. Został przewieziony do szpitala w Londynie i był leczony prawie 2 miesiące.

W Londynie, wykładał matematykę i fizykę w ówczesnym Gimnazjum Męskim w Ealing (na zachodzie Londynu), ponieważ prawą rękę miałem na temblaku i nie mogłem wstąpić do wojska. W czasie nalotów na Londyn zbombardowano go jeszcze 3-krotnie (na ulicy, w szpitalu i w szkole). Po ewakuacji Szkoły do Szkocji i po drugiej operacji prawej ręki otrzymał wezwanie z Air Ministry oraz Ministry of Aircraft Production, do pracy w lotnictwie angielskim jako naukowiec. Został "wypożyczony" na czas wojny ze sztabu Generalnego W.P. na Zachodzie w stopniu porucznika W.P. i rozpoczął pracę naukową w Departamencie Radiowym w Royal Aircraft Establishment w Farnborough.

Po przejściu stopni "Technical Officer","Scientific Officer" objął w 1943 r. stanowisko "Senior Scientific Officer" (z odpowiednią rangą wojskową angielską "wing-commander", czyli płk. lotnictwa) i został szefem Laboratorium Komunikacji Impulsowej oraz prokurentem, mającym prawo zamawiania za własnym podpisem codziennie sprzętu w wysokości do 10 000 £ ang. W pracy podlegali mu wyłącznie Anglicy. Był to okres Jego najlepszej działalności naukowej. Praca polegała na projektowaniu, modelowaniu, wypróbowywaniu wartości praktycznej sprzętu radarowego w samolotach, nadzorowaniu serii próbnych i serii przemysłowych tego sprzętu.
Jego prace z tego okresu były ściśle tajne. Część z nich została opublikowana dopiero po wojnie (w 1947 r.) w j. angielskim, a z patentów otrzymał jeden dopiero w roku 1978 (patent nr 590067, z 15 VIII 1944 p.t. : "Improvements in and relating to Multichannel High Frequency Signalling Systems"). Oprócz tego, w czasie wojny był m.in.: · doradcą R.A.F. w organizowaniu nalotu na tzw. 3 tamy (Ederthalsperre, Weserthalsperre i Mohne-Damm w Westfalii) w 1943 r. (upamiętnionego angielskim filmem fabularnym "Nocny Lot", nakręconym po II wojnie światowej), · dowódcą grupy, która wzięła do niewoli niemiecki personel i sprzęt radarowy na Wyspach Kanałowych: Alderney, Jersey, Guernsey i Sark. Podróż odbyłem na specjalnym M.T.B. (Motor-Torpedo-Boat) z Portsmouth. · członkiem grup wysyłanych na Południowe Wybrzeże Anglii w celu odszyfrowywania urządzeń nawigacyjnych niemieckich, umieszczonych na szczycie wieży Eiffel'a, ponieważ znał język niemiecki (m.in. w styczniu 1945).

Po zakończeniu II wojny światowej odmówił przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego i chciał powrócić do PRL, lecz władze angielskie zmusiły go do pozostania w Anglii do końca 1946 r. z uwagi na dopuszczenie go w czasie wojny do spraw "Secret", " Most Secret" i "Top Secret". W latach 1945-1946 wykładał elektrotechnikę jako "visiting Professor" na University of London.
W czerwcu i w lipcu 1945 r. odbył w mundurze angielskim podróż służbową do Niemiec Zachodnich, gdzie sprawdzał niemiecki sprzęt przeciwlotniczy i nawigacyjny w sektorach: Brytyjskim, Amerykańskim i Francuskim. Jego raporty były później wykorzystane przez Władze Alianckie oraz przez Sztab Generalny Ludowego Wojska Polskiego (L.W.P.) po Jego powrocie do kraju.
W grudniu 1946 r. otrzymał zgodę na repatriację do Polski i w styczniu 1947 r. wylądował w Gdyni. Po przejściu przez Obóz Repatriacyjny w Gdyni przeniósł się do Warszawy i przez pół roku pracował w Zakładach Energetycznych A-1 (dawniej K. Szpotański, w Warszawie, ul. Mińska 4). Opracowywał tam aparaturę rentgenowską (ścianki płucne) oraz magnetyczne stabilizatory napięcia 220 V ± 1%.

W latach 1947-1954 pracował na stanowisku Szefa Działu Studiów w CZE (Centralny Zarząd Energetyki w Warszawie) i był odpowiedzialny za opracowanie Planu 3-letniego i 6-letniego elektryfikacji Kraju. Po nocach naprawiał turbogeneratory w Elektrowni Warszawskiej i Pruszkowskiej jako konstruktor i monter, ponadto remontował szereg elektrowni w kraju. Większość jego prac po powrocie do PRL uznano za tajne łącznie z pracą Tj Nr 0359 z 1948 r., napisaną dla Sztabu Generalnego W.P.

Równolegle, został kierownikiem Katedry na Wydziale Elektrycznym Politechniki Wrocławskiej jako profesor kontraktowy, nadzwyczajny (1 VII 1947). Przez 7 lat wychował pierwszą kadrę konstruktorów dla ówczesnej Fabryki Maszyn Elektrycznych M-5 we Wrocławiu (DOLMEL), oraz kilku doktorów nauk technicznych, a także napisał (wraz z prof. A. Kordeckim i mgr inż. Z. Stankiewiczern) 2 tomy "Atlasu konstrukcji maszyn elektrycznych". Uważał, że szkolenie konstruktorów jest ważniejsze niż pisanie prac teoretycznych.
Równocześnie wykładał na trzech politechnikach (Warszawskiej, Łódzkiej i Wrocławskiej) przedmioty: ● elektronika przemysłowa ● automatyka oraz ● elektrotechnika teoretyczna.

Opublikował szereg prac z zakresu: ● transformatorów, ● automatyki i ● linii dalekosiężnych. Formalnie (1.03.1953) na stałe przeprowadził się do Warszawy obejmując stanowisko kierownika Katedry Elektrotechniki Teoretycznej na Wydz. Elektrycznym Politechniki Warszawskiej. Również w roku 1953 został członkiem Prezydium Polskiego Komitetu NOT d/s Pomiarów i Automatyki i objął Kierownictwo Zakładu Elektrotechniki PAN (do 31 XII1957).

W międzyczasie, po śmierci prof. Kazimierza Drewnowskiego (1953), objął Katedrę Miernictwa Elektrycznego i utworzył Katedrę Energetyki Jądrowej na Wydziale Elektrycznym PW (1 I 1958), której był kierownikiem do roku 1975 (po przeniesieniu Katedry na Wydział Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa PW). Tytuł profesora zwyczajnego otrzymał w roku 1955, członkiem-korespondentem PAN został w roku 1956, a rzeczywistym — w roku 1961.
Z dniem 1 I 1958 r. został powołany na stanowisko Dyrektora Naczelnego Instytutu Badań Jądrowych ( IBJ), któremu wówczas podlegało kilka ośrodków, oddziałów i zakładów:

Na stanowisko swoich zastępców powołał: prof. St. Andrzejewskiego (d/s Energetyki Jądrowej), prof. dr A. Sołtana (d/s Fizyki), prof. dr S, Minca (d/s Chemii), dyr. Józefa Plaskurę (d/s Administracji) i dyr. Pawła Nowaka (d/s Inwestycji). Do roku 1970 rozbudował IBJ z 350 do 3500 pracowników. Dbał przede wszystkim o budowę Warsztatów Doświadczalnych, Wytwórni Radioizotopów itp. zakładów technicznych.

Dnia 15 V 1958 r. uruchomił pierwszy Polski Reaktor Jądrowy EWA o mocy 3 MW w Świerku, a 13 XI 1958 r. — cyklotron U-120 w Krakowie. W 1966 roku podjęto decyzję o budowie drugiego polskiego reaktora badawczego MARIA (całkowicie polskiej konstrukcji), który został uruchomiony w 1974 roku. Postawa pracowników IBJ w latach „Solidarności” stały się przyczynami podziału tego Instytutu w "stanie wojennym" (1982). Utworzono 3 nowe instytuty: ● Instytut Problemów Jądrowych, ● Instytut Energii Atomowej — obydwa z siedzibą w Świerku oraz ● Instytut Chemii i Techniki Jądrowej — z siedzibą na Żeraniu. W roku 1990 samodzielną osobowość prawną uzyskał ● Ośrodek Badawczo Rozwojowy Izotopów, tak więc razem z wydzielonym ● Instytutem Fizyki Jądrowej w Krakowie, obecnie istnieje 5 instytutów naukowych powstałych z Instytutu Badań Jądrowych.

Równolegle, P.J. Nowacki przyczynił się do rozwoju automatyki w kraju, o czym świadczy to, że za zasługi na polu automatyki został członkiem Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk Technicznych (IVA) w Sztokholmie i otrzymał medal IVA (28 IX 1958). Był jednym z 6-ciu założycieli Międzynarodowej Federacji Automatyki (IFAC) (wrzesień 1957) i przedstawicielem PRL z ramienia NOT w IFAC. W 1966 r. został wybrany IV Prezydentem IFAC i zorganizował Kongres Światowy IFAC w Warszawie (12-16 czerwca 1969), w którym udział wzięło ponad 1800 osób.

W latach 1968 i 1969 przebywał w USA jako Vice-Przewodniczący Komisji ONZ d/s opracowania Technologii Energetyki Jądrowej dla krajów rozwijających się. Po zawale serca (1963) otrzymał urlop bezpłatny z IBJ i PW i przez rok akademicki 1964/65 wykładał "Fizykę i Technikę Plazmy" w Instytucie Badań Jądrowych w Saclay (Francja). Praca ta została zakończona wydaniem książki w j. francuskim: "Physique des Plasmas" (Presses Universitaires de France, 1965). Był często zapraszany do ZSRR i miałem serię wykładów naukowych w Instytucie Wysokich Temperatur w Moskwie i w AN ZSRR w Moskwie i w Leningradzie.

Po śmierci żony (1969), po 3 zawałach serca oraz po przebytej gruźlicy (w czasie wojny) poprosił o lżejszą pracę i został kierownikiem Stacji Naukowej PAN w Paryżu (1970-1975), gdzie podczas Roku Kopernikowskiego (1973) wygłosił m.in. 16 wykładów w ośrodkach naukowych i kulturalnych Francji. Po powrocie do kraju (31 X 1975) przeszedł na emeryturę i został Przewodniczącym Rady Naukowej i konsultantem Instytutu Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN w Warszawie oraz doraźnym konsultantem Ministerstwa Energetyki i Energii Atomowej PRL — zajmował się zagadnieniami energetyki wodoru i metanolu. Od przejścia na emeryturę opublikował 5 prac, w tym dwie w języku angielskim, wygłoszone za granicą).

W czasie 50-letniej działalności naukowej i technicznej prof. P.J. Nowacki opracował i zrealizował wiele projektów technicznych zastosowanych w wielu dziedzinach elektrotechniki oraz w medycynie, uzyskał kilka patentów, napisał kilka książek i kilkaset prac naukowych, wychował wielu inżynierów, 30 doktorów nauk technicznych, z których wielu zostało profesorami, a kilku weszło do Polskiej Akademii Nauk i objęło wysokie stanowiska, do ministerialnych włącznie. Był członkiem Koła nr 34 ZBOWiD przy Polskiej Akademii Nauk. Jego publikacje zostały spisane (1979) w księdze pamiątkowej PW poświęconej mu z okazji 50-lecia Jego pracy naukowej w 1978 r.

Do SEP należał od 1930 r. jako: ● członek zwyczajny SEP (w Oddziale Lwowskim od 1930 r., w Oddziale Katowickim od 1936 r.), ● członek założyciel Oddziału Londyńskiego SEP (1940), ● członek Koła Seniorów nr 1 OW SEP (leg. 001483).

Otrzymał kilkanaście odznaczeń i wyróżnień, m.in.: ● Medal Wojska Polskiego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (1944), ● Medal X-lecia PRL (1955), ● Nagrodę Państwową Indywidualną I stopnia w zakresie nauki (1955), ● Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1957), ● Sztandar Pracy II klasy (1959) i I klasy (1966), ● Medal XXX-lecia PRL (1974), ● Medal brązowy MON za Zasługi dla Obronności Kraju (1967), ● Złotą Odznakę Honorową SEP (nr 393, 1969), ● Medal im M. Kopernika za zasługi dla PAN, (1974), ● Tablicę honorową AAC.C. (American Automatic Control Council) wręczoną przez Ambasadora USA (1969), ● Dyplom honorowy IFAC (1975), ● Medal Marii Curie-Skłodowskiej (Francja, 1967 oraz Polska, 1967), ● Nagrodę indywidualną I stopnia w dziale postępu technicznego Państwowej Rady d/s Wykorzystania Energii Jądrowej.

Profesor Paweł Jan Nowacki zmarł w Warszawie dnia 23 V 1979 r. i jest pochowany na Cmentarzu Komunalnym (Wojskowym) na Powązkach.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------