Zainteresowanie prof. Pawła Jana Nowackiego miernictwem elektrycznym datuje się od jego pierwszej pracy jako asystenta, a następnie starszego asystenta w Katedrze Pomiarów Elektrycznych Politechniki Lwowskiej w końcu lat dwudziestych. Kierownikiem Katedry był prof. Kazimierz Idaszewski, którego głównym zainteresowaniem były pomiary maszyn elektrycznych. To zainteresowanie i wiedza z lat studenckich powodowała, że prof. Nowacki podejmował się jeszcze w latach sześćdziesiątych promotorstwa prac doktorskich dotyczących metod pomiaru momentów obrotowych silników małej mocy.

Powrócił do tematyki pomiarowej z chwila objęcia w 1953 r. Katedry Miernictwa Elektrycznego Politechniki Warszawskiej. Prowadzone tam pod jego kierunkiem prace zakończyły się oryginalnymi wynikami w tak klasycznych dla miernictwa elektrycznego dziedzinach, jak czułość pomiaru zrównoważonym mostkiem Wheatstone'a w warunkach krytycznego tłumienia galwanometru lub układ mostkowy do pomiaru uchybu kątowego watomierzy elektrodynamicznych [91, 93].

Był to okres intensywnego rozwoju prac nad wzmacniaczami magnetycznymi w układach pomiarowych i regulacyjnych. Prof. Nowacki interesował się pracami nad własnościami statycznymi i dynamicznymi podstawowych układów wzmacniaczy magnetycznych.

Był współautorem prac nad wzmacniaczami magnetycznymi drugiej harmonicznej, tzw. flux-gate magnetometers [51]. Wzmacniacze te pracowały jako czujniki do pomiaru bardzo małych pól magnetycznych rzędu 106 Oe [42]. Prace te miały istotne znaczenie dla pomiarów pola ziemskiego — jego wahań i zniekształceń dla pomiarów geologicznych oraz pól magnetycznych wytwarzanych przez duże obiekty ferromagnetyczne, np. wraki okrętów.

W tym tez czasie prof. Nowacki pracował nad nową metodą obliczania pierwszej harmonicznej złożonych obwodów magnetycznych zasilanych napięciami lub prądami sinusoidalnymi [43].

Metoda ta została sprawdzona doświadczalnie, pod opieką prof. Nowackiego, na złożonym obwodzie magnetycznym przekładnika prądowego. Dzięki tej teorii wyjaśniono mechanizm kompensacji uchybów metodą Wilsona w przekładnikach prądowych.

W ostatnim okresie swojej ciągle czynnej działalności naukowej, prof. Nowacki został przewodniczącym Rady Naukowej i doradcą w Instytucie Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN. W dziedzinie biopomiarów miał również swoje zasługi. Opublikował bowiem wraz z współautorami wyniki prac nad defibrylacją mięśnia sercowego w czasie zabiegów kardiochirurgicznych (badania na psach) i wpływie defibrylacji na podniesienie temperatury mięśnia sercowego. Opracowano oryginalną konstrukcję czujnika termistorowego do dynamicznych pomiarów temperatury mięśnia sercowego i temperatury tkanek w innych organach wewnętrznych [48].

Te same słowa dedykuję teraz Profesorowi Pawłowi Janowi Nowackiemu jako Jego uczeń.

—————————————————————————————————

W bogatym dorobku naukowym prof. Pawła Jana Nowackiego znaczącą pozycję stanowią, wśród publikacji z innych dziedzin wiedzy, prace z podstaw elektrotechniki wraz z elektrotechniką teoretyczną, a zwłaszcza z teorii obwodów i układów elektrycznych. Temperament naukowy eksperymentatora, projektanta i technologa, który cechował Profesora, sprawia, że prace podstawowe nie skupiają się dokoła jednej grupy problemowej, lecz obejmują wiele tematów leżących nieraz na styku teorii z zastosowaniami, jak: elektroenergetyka, miernictwo lub maszyny elektryczne. Wstępnie charakteryzując tematykę prac podstawowych Profesora należy zauważyć, że była odbiciem tendencji. jakie istniały w okresie publikacji danej pracy; tematyka ta skupiała uwagę naukowców w wielu krajach.

Już jako 24-letni student opublikował P. J. Nowacki artykuł na temat twierdzenia o wzajemności w elektrotechnice, które wraz z zasadą dualności bada się i ekstrapoluje w nowych działach analizy i teraz prowadzonej.

Następny nurt zainteresowań P. J. Nowackiego to wykresy kołowe, jest to przypadek szczególny wykresów miejsc geometrycznych; wykresy te mają zastosowanie w liniach długich, a ogólniej — w układach elektroenergetycznych. Temu tematowi była poświęcona Jego rozprawa doktorska z 1936 r. będąca drugą z kolei pracą doktorską z elektrotechniki na Politechnice Lwowskiej; ta tematyka została na nowo opracowana w kilku wariantach w innej pracy [4].

Kolejny, obszerny kierunek badań to analiza obwodów i układów nieliniowych; problematyką tą interesuje się zarówno elektrotechnika teoretyczna, jak i teoria sterowania, a ogólniej — podstawy automatyki. W tej dziedzinie P. J. Nowacki jest, w skali światowej, jednym z inicjatorów metody pierwszej harmonicznej, którą przedstawił w pracy [43*]. Przegląd metod analizy układów nieliniowych podał Profesor w krótkiej monografii [9*] oraz w artykule [58*], a na nowo opracował w dwutomowej monografii napisanej z L. Szklarskim i H. Góreckim [8, 12].

Należy zasygnalizować twórczy wkład Profesora do teorii składowych symetrycznych trójfazowych, która około 30 lat temu skupiała uwagę czy w wielu krajach i przyczyniła się do lepszego poznania stanów asy w sieciach trójfazowych. Teorie te rozwinął w skrypcie [6], który był pilnie studiowany w tym czasie również i przez pracowników naukowych. Wiele prac P. J. Nowackiego graniczy z matematyką, m.in. [32].

Drugi dział elektrotechniki teoretycznej — technika impulsowa wraz z propagacją fal elektromagnetycznych znalazł u P. J. Nowackiego swe opracowania przede wszystkim w badaniach stosowanych, prowadzonych w czasie wojny, związanych z radarem i innymi zastosowaniami wojskowymi.

W podsumowaniu należy stwierdzić, że prof. Paweł Jan Nowacki był czołowym przedstawicielem i to nie tylko w Polsce, dyscypliny określanej jako "podstawy elektrotechniki z elektrotechniką teoretyczną". Był On głębokim znawcą tej rozległej wiedzy matematycznej. Cechowała Go trafność sądu i intuicja naukowa, która pomagała mu wyodrębnić istotę problemu spośród drugoplanowych zagadnień. W dyscyplinie tej Profesor osiągnął niewątpliwie sukcesy i pozostawił po sobie trwały wkład do nauki światowej.

—————————————————————————————————

Ponownie, po przeszło rocznej pracy P. J. Nowackiego w koncernie Siemensa w Berlinie, zetknęli się obaj w 1931 r. ale już w Katedrze Maszyn Elektrycznych Politechniki Lwowskiej; w której prof. K. Idaszewski był nowym kierownikiem, a P. J. Nowacki - adiunktem. Z tych czasów datowała się ich serdeczna i dozgonna przyjaźń, która w sposób decydujący wpłynęła na to, że P.J. Nowacki, po powrocie z Wielkiej Brytanii przyjął w 1947 r. zaproszenie prof. Idaszewskiego do objęcia na Politechnice Wrocławskiej kierownictwa Katedry Maszyn Elektrycznych, którą prowadził do roku 1954.

Równocześnie, prawie w pośpiechu, były opracowywane pomoce dydaktyczne do grupy przedmiotów z maszyn elektrycznych w postaci skryptu [2], instrukcji laboratoryjnych, atlasów do przedmiotów konstrukcyjnych [5] oraz artykułów i referatów [29*, 31, 35*] przydatnych do projektowania jak też badania maszyn elektrycznych [31]. Nauczanie traktował w sposób przyszłościowy, łącząc je z pracami naukowymi, mającymi zdecydowanie perspektywiczny charakter. Inicjował opracowania teoretyczne, stwarzał koncepcje nowych maszyn i nowych struktur konstrukcyjnych, podejmował unowocześnianie metod pomiarowych maszyn elektrycznych i ich układów. Przychodziło Mu to wszystko jak gdyby od niechcenia, był w najlepszym tych słów znaczeniu "mistrzem do wszystkiego" prawie we wszystkich dziedzinach elektryki, jak też potrzebnych działach fizyki i matematyki. Zainteresowanie pracowników katedry jakimś problemem nie nastręczało Mu żadnych kłopotów, gdyż miał dar sugestywnego przekonywania.

Prof. Nowacki wziął żywy udział nie tylko w uruchomieniu prac badawczych z zakresu wymienionych maszyn, lecz także kierując pracami dyplomowymi, będąc promotorem lub konsultantem rozpraw doktorskich, wreszcie wykonując osobiście badania [55] teoretyczne i doświadczalne.

Kolejnym nurtem zainteresowań prof. Nowackiego, wypływającym zarówno z Jego stanowiska doradcy technicznego w Fabryce Dużych Maszyn Elektrycznych we Wrocławiu, jak też szefa Wydziału Studiów Centralnego Zarządu Energetyki, były zagadnienia wytrzymałości elektrycznej izolacji uzwojeń maszyn wysokonapięciowych — szczególnie wysokonapięciowych generatorów prądu przemiennego. Interesowały Go zwłaszcza pomiary profilaktyczne. Zaprojektował prototyp aparatury do pomiarów progu jonizacji w wysokonapięciowych maszynach i brał czynny udział w badaniach laboratoryjnych i eksploatacyjnych za pomocą tej aparatury. Ponadto pracował nad doborem optymalnych metod profilaktycznych badań izolacji uzwojeń [31].

Ostatnią dziedziną, którą się zajmował wraz z zespołem, łączącą się z maszynami elektrycznymi, było ich zachowanie się w stanach nieustalonych i zaburzeniowych w czasie normalnej eksploatacji; prace obejmowały silniki asynchroniczne i generatory synchroniczne. Z zakresu silników asynchronicznych wysuwają się na plan pierwszy prace teoretyczne (niepublikowane), pomiarowe i projektowe dotyczące samoczynnego ponownego załączania. Z najważniejszych wypada wymienić badania i projekt SPZ wykonane dla układów silników napędzających młyny węglowe i wentylatory podmuchu w elektrowni w Wałbrzychu. W zakresie generatorów synchronicznych prace prof. Nowackiego, wykonywane również ze współautorami, dotyczyły przede wszystkim zagadnień teoretycznych [35*, 41, 47*], jak też rozmaitych ekspertyz.

—————————————————————————————————

Zainteresowania prof. Pawła Jana Nowackiego automatyką, a zwłaszcza teorią automatycznej regulacji, datują się z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych, kiedy to automatyka wyrastając z rożnych działów techniki przekształcać się zaczęła w sposób bardziej wyraźny w samodzielną dyscyplinę naukową. Dzięki swemu świetnemu przygotowaniu matematycznemu oraz doskonałej znajomości prawie wszystkich działów elektrotechniki, i to zarówno teoretycznej, jak i stosowanej, oraz rzadko spotykanej umiejętności wyłuskiwania i koncentrowania się na problemach najistotniejszych dla danego kierunku, prof. P. J. Nowacki w krótkim czasie opanowuje ówczesną wiedze z zakresu teorii automatycznej regulacji. Wnosi do niej własne, oryginalne koncepcje i przemyślenia oraz uzyskuje rezultaty liczące się w skali międzynarodowej. Nic wiec dziwnego, że już w początkach lat pięćdziesiątych stał się w tej dziedzinie prawdziwym autorytetem.

Wygłasza na licznych konferencjach, sympozjach naukowych, seminariach organizowanych przez PAN i NOT, a nawet bezpośrednio przez biura rozwojowe większych zakładów pracy wykłady i referaty poświęcone różnym aspektom teorii regulacji oraz jej zastosowań praktycznych, przede wszystkim w zagadnieniach związanych z automatyzacją procesów przemysłowych oraz z automatyką układów energetycznych. Na wyróżnienie, z uwagi na swój pionierski charakter, zasługuje referat "Automatyzacja procesów wytwórczych" wygłoszony przez Profesora na I Krajowej Konferencji Automatyki i Miernictwa Elektrycznego w Warszawie w 1952 r., a opublikowany w Przeglądzie Elektrotechnicznym w styczniu 1953 r. W tym też roku prof. P. J. Nowacki pracując dydaktycznie równocześnie na trzech Politechnikach: Warszawskiej, Łódzkiej i Wrocławskiej — rozszerza tematykę prowadzonych tam wykładów o nowy nieznany dotychczas przedmiot — podstawy automatyki. Wykład ten prowadzi z typowym dla siebie zaangażowaniem i w formie tak atrakcyjnej i błyskotliwej, że przyciąga on oprócz studentów, do których jest bezpośrednio adresowany, również sporą grupę młodych pracowników nauki oraz wolontariuszy z innych wydziałów, a nawet z innych uczelni. Część słuchaczy tych wykładów zarażona przez Profesora bakcylem automatyki poświęca się w przyszłości pracy naukowej w tej właśnie dyscyplinie nauk technicznych

W ścisłym związku z szeroko rozumianą pracą dydaktyczną — prowadzeniem wykładów, akcją seminaryjno-odczytową, opieką nad licznymi dyplomantami i doktorantami — pozostaje działalność badawcza Profesora, owocem jej jest kilka niezwykle cennych i oryginalnych artykułów opublikowanych w kwartalnikach Akademii Nauk: Archiwum Elektrotechniki, Archiwum Automatyki i Telemechaniki, 1956, 1959 oraz w wydawnictwach zagranicznych: Automatisierung, 1960 i Regelungstechnik, 1960.

Szczególnie doniosłą rolę odegrał prof. P. J. Nowacki w zakresie badań nad układami nieliniowymi. Rozwinął twórczo oraz spopularyzował w kraju dwie podstawowe dziś metody analizy układów nieliniowych — metodę płaszczyzny fazowej oraz metodę funkcji opisującej. Wskazał również na możliwość wykorzystania rachunku operatorowego w problemach dotyczących szerokiej klasy układów nieliniowych. Jako jeden z pierwszych w kraju podjął tematykę układów czasowo-optymalnych. Ciekawe są także osiągnięcia Profesora w dziedzinie teorii liniowych układów sterowania - reprezentatywna w tym zakresie jest Jego praca na temat metody modułowej oceny równań charakterystycznych układów automatycznej regulacji, opublikowana w 1956 na łamach Archiwum Elektrotechniki. Swoje osiągnięcia i doświadczenia z zakresu teorii automatycznej regulacji w formie, jak sądzę, najpełniejszej przedstawił w wydanej na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, wspólnie z Henrykiem Góreckim i Ludgerem Szklarskim, dwutomowej monografii Podstawy teorii układów regulacji automatycznej. O randze tego dzieła świadczy fakt, iż pomimo niezmiernie szybkiego i burzliwego rozwoju tej gałęzi wiedzy, doczekało się ono w latach siedemdziesiątych nowego wydania i do dnia dzisiejszego uważane jest w kraju za pozycję klasyczną.

W swojej działalności na polu automatyki Profesor nie ograniczał się wyłącznie do pracy naukowo-dydaktycznej, wykazywał również nieprzeciętną aktywność w sprawach organizacyjnych - był przewodniczącym Komitetu Automatyki i Cybernetyki Technicznej PAN, członkiem Prezydium Komitetu NOT do spraw Pomiarów i Automatyki, przewodniczącym, i to przez wiele kadencji, Rady Naukowej Instytutu Automatyki PAN, a w ostatnich latach, po reorganizacji tej placówki, przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN.

Szczególnie poważne są osiągnięcia prof. P. J. Nowackiego w działalności organizacyjnej i w reprezentacji kraju na forum międzynarodowym. W roku 1956, podczas Konferencji Techniki Regulacji w Heidelbergu, wybrany został przez gremium złożone z najwybitniejszych specjalistów z zakresu automatyki w skali światowej do sześcioosobowego Komitetu Założycielskiego Federacji Naukowej pn. International Federation of Automatic Control (IFAC). Od tej pory, a ściślej od 12 września 1957 r., tj. od momentu oficjalnego powołania do życia Federacji, byt stałym członkiem jej Prezydium, w 1963 r. wybrany został jej wiceprezydentem, a w latach 1966-1969 piastował godność prezydenta IFAC. W czasie swojej kadencji w czerwcu 1969 r. zorganizował w Warszawie IV Światowy Kongres IFAC, w którym uczestniczyło ponad 1800 specjalistów - automatyków reprezentujących wszystkie kontynenty. W referacie pt. The Importance of Automatic Control wygłoszonym na otwarcie Kongresu Profesor dokonał bardzo ciekawego i wnikliwego przeglądu dotychczasowego rozwoju automatyki, jej stanu obecnego oraz perspektyw.

Osiągnięcia Profesora w dziedzinie automatyki uhonorowane zostały licznymi wyróżnieniami, nagrodami i najwyższej rangi odznaczeniami państwowymi polskimi i zagranicznymi. Prof. P. J. Nowacki piastował godność członka rzeczywistego PAN, członka korespondenta Szwajcarskiego Towarzystwa Automatyzacji oraz członka korespondenta Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk Technicznych, która przyznała Mu ponadto medal honorowy "Za specjalne zasługi w rozwoju nauki o automatycznej regulacji". Profesor odznaczony był także dyplomem honorowym IFAC oraz tablicą honorową ufundowaną przez American Automatic Control Council.

Pomimo, że już stosunkowo wcześnie, bo w końcu lat pięćdziesiątych zasadnicza działalność Profesora koncentrowała się nie na automatyce, lecz na zagadnieniach energetyki jądrowej, a następnie na fizyce i technice plazmy, w latach zaś siedemdziesiątych na poszukiwaniach nowych źródeł energii, to jednak do końca swego życia przejawiał żywe zainteresowanie problematyką szeroko rozumianej automatyki, utrzymywał stałe kontakty ze swymi dawnymi współpracownikami i uczniami, znajdując dla nich zawsze czas i chętnie służąc im swoją radą, pomocą czy też wręcz inspiracją.

Śmierć Profesora była dla Nauki wielką stratą, a szerokie kręgi automatyków na całym świecie odczuły ją tym boleśniej, że zdawały sobie sprawę, wraz z odejściem Profesora przemija najciekawsza chyba epoka w rozwoju automatyki jako samodzielnej dyscypliny naukowej — okres jej narodzin i romantyzm lat młodzieńczych.

—————————————————————————————————

Zainteresowania prof. Pawła Jana Nowackiego, wielkiego elektryka, w czasie ostatnich lat Jego życia koncentrowały się wokół atomistyki i nowych źródeł energii. Zwrot Jego zainteresowań w kierunku atomistyki datuje się od chwili mianowania Go (1.01.1958 r.) Dyrektorem Naczelnym Instytutu Badań Jądrowych. Na stanowisku tym pozostawał 12 lat, kładąc ogromne zasługi w rozwoju tak IBJ, jak i całej polskiej atomistyki.

Z Jego aktywnym udziałem, a często wręcz z Jego inicjatywy powstawały zwykle przez ,"pączkowanie" z IBJ, nowe placówki naukowo-badawcze, takie jak: Instytut Fizyki Jądrowej w Krakowie, Międzyresortowy Instytut Technik Jądrowych w Krakowie, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej Warszawie, Ośrodek Obliczeniowy PAN w Warszawie i inne. Uruchamiał w maju 1958 r. pierwszy polski jądrowy reaktor badawczy EWA w Świerku, a w listopadzie tegoż roku - cyklotron w krakowskim oddziale IBJ. Dzięki swoim wieloletnim, uporczywym staraniom i zabiegom doprowadził do wykonania projektu i rozpoczęcia budowy drugiego polskiego reaktora badawczego, reaktora MARIA, w Świerku. W roku 1970 kładł Profesor kamień węgielny pod jego budowę.

Ten niestrudzony, pełen coraz to nowych inicjatyw, organizator, jednocześnie z pełną zaangażowania pracą nad rozwojem IBJ w charakterze jego "nowo upieczonego" dyrektora, rozpoczyna ożywioną działalność nad zorganizowaniem szkolenia kadr dla atomistyki na studiach stacjonarnych podyplomowych. Z Jego inicjatywy, dzięki zabiegom i wysiłkom, w październiku 1959 r. powstaje Katedra Energetyki Jądrowej na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej — pierwszy w Polsce ośrodek kształcenia inżynierów dla potrzeb technik jądrowych i energetyki jądrowej. W tymże roku, z Jego inicjatywy przy Katedrze rozpoczyna działalność Studium Podyplomowe Energetyki Jądrowej, którego Profesor jest kierownikiem. Miałem zaszczyt być wówczas Jego asystentem i współdziałać przy organizacji Katedry i Studium Podyplomowego. Kierownikiem Katedry, przeniesionej w latach późniejszych na Wydział Mechaniczny, Energetyczny i Lotnictwa PW do Instytutu Techniki Cieplnej, pozostawał Profesor ponad 10 lat, a do końca życia był z nią związany.

Wykształcił całe pokolenie inżynierów na studiach stacjonarnych w specjalnościach jądrowych, jak tez na kursach podyplomowych. Większość działających dzisiaj w kraju w sferze atomistyki inżynierów-specjalistów wyszła "spod ręki" Profesora.

Był niezwykle lubiany przez studentów. Wykłady Profesora (byłem ich słuchaczem) cieszyły się ogromną frekwencją. Miał zupełnie wyjątkowy dar wykładania, przedstawiania problemów trudnych i skomplikowanych w prosty, przystępny, zrozumiały i logiczny sposób. Lubiany był, przez studentów, nie tylko za niezwykle interesujące wykłady ale przede wszystkim za życzliwość, z jaką się do nich odnosił, za traktowanie ich jak młodszych kolegów.

Z początkowego okresu Jego działalności w kręgu atomistyki pochodzi bardzo wiele publikacji informacyjnych, przeglądowych, popularyzatorskich. Stanowiły one wielki wkład w dzieło propagowania technik jądrowych i energetyki jądrowej zarówno w szerokich kręgach społeczeństwa [109, 110, 115, 118], jak i w środowiskach naukowych i technicznych [52, 53, 117, 121, 62, 123, 124, 125, 90].

Pomimo ogromu prac organizacyjnych i obowiązków administracyjnych nie zaniedbywał pracy naukowej. Występował stale z nowymi, oryginalnymi pomysłami [56, 60*, 61, 89], które z pomocą zespołów z PW lub z IBJ realizował z mniejszym lub większym powodzeniem.

Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych zainteresował się nową, szybko rozwijającą się dziedziną wiedzy — fizyką plazmy i jej różnorakimi zastosowaniami praktycznymi. Kilka palników plazmowych opartych na Jego pomysłach realizowanych było na PW oraz w IBJ. W tym również czasie zainteresował się bardzo problematyką bezpośredniej przemiany energii cieplnej w elektryczną [63*], a w szczególności generatorami magnetohydrodynamicznymi. Zainteresowaniom tym pozostawał wierny przez kilkanaście lat (co było nieczęstym zjawiskiem w życiorysie Profesora).

Wszystkich, którzy stykali się bliżej z Profesorem, fascynowała niezmierna łatwość, z jaką opanowywał coraz to nowe dziedziny nauki i techniki. Miała ona podłoże w niezwykłych uzdolnieniach Profesora, jak i świetnym przygotowaniu teoretycznym. Po kilku, dosłownie, miesiącach studiów, pomimo ogromnego obciążenia rożnego rodzaju obowiązkami, potrafił Profesor zgłębić zagadnienie generatorów MHD na tyle, że wykonał i opublikować kilka [64*, 65*] oryginalnych i cenionych prac naukowych z tego zakresu.

Tematyką generatorów MHD zainteresował Profesor krąg swoich współpracowników w PW, gdzie z Jego inicjatywy i pod Jego kierunkiem 1961 r. uruchomiono pierwszy w kraju laboratoryjny generator MHD z komorą spalania jako źródłem ciepła [66*]. Jednocześnie z inicjatywy Profesora powstała w IBJ, w Zakładzie IX grupka pracowników zainteresowanych zagadnieniami "zimnej" plazmy, głównie pod kątem jej praktycznych zastosowań (palniki plazmowe) oraz generatorów MHD. Opierając się na tej grupie, powołano w 1961 r. nowy zakład naukowo-badawczy, Zakład Fizyki i Techniki Plazmy, którego Profesor został kierownikiem. Przez wiele lat, pomimo dużego obciążenia rożnymi obowiązkami, z powodzeniem kierował zakładem. Był w tym czasie dla nas wszystkich przykładem, jak można nie odrywając się od obowiązków organizacyjnych, samemu twórczo pracować naukowo, kierować zespołami badawczymi, stymulować prace badawcze swoich współpracowników, kształcić kadrę naukową, tworzyć i kierować ,"szkołą" naukową.

Jego pomysły nowych rozwiązań i urządzeń [82*] oraz prace teoretyczne [84*] zgłaszane na konferencjach międzynarodowych lub publikowane w językach obcych spotykały się za granicą zawsze z ogromnym zainteresowaniem. Można bez przesady powiedzieć, że Profesor był "ojcem" badań nad plazmą i jej praktycznym wykorzystaniem oraz nad generatorami MHD w Polsce, ich inicjatorem, organizatorem i twórcą.

Profesor był człowiekiem wszechstronnie uzdolnionym. Jego zainteresowania naukowe były tak rozległe, że zupełnie nie pasował do czasów, w których przyszło mu żyć - wybitne jednostki o tak rozległych zainteresowaniach spotkać można było w czasach, gdy nauka i technika były dopiero w powijakach.

Niezwykłe uzdolnienia językowe i okoliczności życiowe pozwoliły Profesorowi na biegłe opanowanie co najmniej 4 języków: języka niemieckiego, który znał świetnie z dzieciństwa (urodzony i wychowany w Berlinie), j. angielskiego z okresu pobytu w Anglii w czasie wojny, j. francuskiego, który opanował biegle w czasie rocznego pobytu we Francji w latach 1963/64 oraz j. rosyjskiego, który opanował w czasie krótkich pobytów w ZSRR, w stopniu pozwalającym na swobodne porozumiewanie się oraz wygłaszanie w nim referatów i wykładów.

Tak wiec języki znał świetnie i lubił się tym chwalić (co było jedną z Jego nielicznych, całkowicie zresztą niewinnych słabostek). Byłem osobiście świadkiem, gdy w 1966 r. na międzynarodowej konferencji poświęconej generatorom MHD w Salzburgu, zaimponował całemu audytorium zaimprowizowanym przemówieniem końcowym, które zamykało konferencję, a które wygłosił z wielką swadą kolejno w czterech językach: angielskim, rosyjskim, francuskim i niemieckim.

Gwałtowne pogorszenie Jego stanu zdrowia (zawał mięśnia sercowego), które przyszło w połowie lat sześćdziesiątych, zmusiło Go do mniej intensywnej pracy. Po wielu miesiącach spędzonych w sanatorium uzyskał roczny urlop bezpłatny, który spędził w Centrum Badań Atomowych w Saclay pod Paryżem. Wykładał tam na Studium Podyplomowym zorganizowanym przy Centrum zagadnienia plazmy i generatorów MHD. Część Jego wykładów została wydana w postaci raportów [73, 74], a część zebrano i wydano w postaci książkowej [13].

Cios, jakim była śmierć żony (1969 r.) oraz pogorszenie stanu zdrowia Profesora zmusiły Go do radykalnej zmiany trybu życia, a przede wszystkim do rezygnacji z organizacyjnych i administracyjnych obowiązków w nauce (IBJ, PW).

W roku 1970 został kierownikiem Stacji Naukowej PAN w Paryżu, gdzie przebywał do jesieni 1975 roku. Był To chyba najspokojniejszy okres w życiu Profesora.

Po powrocie do kraju w końcu roku 1975, już na emeryturze, znów rzuca się w wir pracy naukowej. W ostatnich kilku latach życia zainteresowania swoje skierował na problemy nowych nośników energii, głownie wodoru. Dużo na ten temat pisze i publikuje [15], wygłasza referaty na konferencjach międzynarodowych [99*, 101*], na krajowych konferencjach, seminariach i spotkaniach. Specjalnie propaguje użycie reaktorów wysokotemperaturowych do produkcji wodoru.

Śmierć zabrała Profesora w chwili, gdy przygotował i miał wygłosić referat generalny na kongresie UNIPEDE w Warszawie w czerwcu 1979 roku [101*].

W Internecie zainstalował:
Andrzej Marusak

(w przygotowaniu)